Αυτό το ξέρατε;

Σε πολλές περιπτώσεις και αρκετά συχνα χρησιμοποιούμε τη φράση "το 'βγαλε στη φόρα" εννοώντας ότι κάτι έγινε ευρέως γνωστό, διαδόθηκε, "βγήκε προς τα έξω"κ.τ.λ. Ποια είναι όμως η λέξη φόρα σε αυτή τη φράση και τι σημαίνει;
Δεν πρόκειται για την ελληνική λέξη φόρα που σημαίνει "ταχύτητα, ορμή" και προέρχεται από το ρήμα φέρω. Σε αυτή την περίπτωση άλλωστε δε θα έβγαζε νόημα και η φράση. Στην προκειμένη περίπτωση, η λέξη φόρα συνδέεται ετυμολογικά με το ιταλικό (λατινικό) επίρρημα foras/fuora που σημαίνει έξω ή με το ουσιαστικό forum (fora στον πληθυντικό), που ήταν η αγορά των Ρωμαίων, η συνέλευση.

Αυτό το ξέρατε;

Τι σημαίνουν άραγε λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούμε πολύ συχνά στο λόγο,τις περισσοτερες όμως φορές σχεδόν μηχανικά; Τις επαναλαμβάνουμε,επειδή τις ακούσαμε κάπου ή κάποτε και καταλαβαίνουμε το νόημά τους,αλλά αγνοούμε την κυριολεκτική τους σημασία.
Σήμερα άκουσα τη φράση "μέχρι τα μπούνια".Τι είναι αυτά τα μπούνια λοιπόν;
Προκειται για ιταλική λέξη που χρησιμοποιείται στη ναυτική ορολογία και σημαίνει: στόμια εκροής νερού στο κατάστρωμα του πλοίου.Έτσι, η φράση ως τα μπούνια σημαίνει: ως το ανώτατο σημείο, μέχρι να ξεχειλίσει.

Η λέξη της ημέρας

Καταχωρίζω

Το ρήμα καταχωρίζω σημαίνει "κατηγοριοποιώ, ταξινομώ, εγγράφω σε κατάλογο". Είναι σύνθετο του ρήματος χωρίζω, κατά το διαχωρίζω, ξεχωρίζω κ.τ.λ.
Δεν έχει σημασιολογική σχέση με τα παράγωγα του ρήματος χωρώ που σημαίνει προχωρώ και άρα σχετίζεται με ρήματα κίνησης. Η λέξη "καταχωρώ-καταχώρηση" σήμαινε παραχωρώ ή υποχωρώ. Κατά συνέπεια, ο ορθός τύπος για να δηλωθεί η έννοια της καταγραφής ή της αρχειοθέτησης είναι το ρήμα καταχωρίζω και το παράγωγο ουσιαστικό καταχώριση.
Ωστόσο δεν είναι η μοναδική περίπτωση κατά την οποία μία λέξη χρησιμοποιείται εσφαλμένα, σε βαθμό που τείνει να αντικαταστήσει την ορθή, κυρίως στον προφορικό λόγο. Δεν αποκλείεται λοιπόν να επικρατήσει και να θεωρείται σωστή στα επόμενα χρόνια, στο πλαίσιο των αλλαγών που υφίσταται η γλώσσσα.

Η λέξη της ημέρας

διαρρέω

Το ρήμα διαρρέω (σύνθετο του ρήματος ρέω) σημαίνει "διασχίζω μια έκταση, περνώ δια μέσου". Έχει επίσης την έννοια του "διαδίδομαι" όταν πρόκειται για κάποια φήμη ή είδηση.
Είναι επομένως ρήμα αμετάβατο, δεν παίρνει δηλαδή αντικείμενο. Έτσι δεν είναι σωστή η χρήση του στη φράση π.χ. το υπουργείο διέρρευσε την είδηση... ή  οι ειδικοί διαρρέουν ότι...
αλλά: η είδηση διέρρευσε από το υπουργείο, άφησαν να διαρρεύσει ότι...  κτλ.
Η παρανόηση και η εσφαλμένη χρήση του οφείλεται στην κατάληξη -ω που είναι η κατάληξη ενεργητικών και ματαβατικών ρημάτων κυρίως.

Η λέξη της ημέρας

Βάρβαρος

Η λέξη βάρβαρος είναι ηχομιμητική. Την χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες προκειμένου να προσδιορίσουν κάποιον αλλόγλωσσο, κάποιον, του οποίου τη γλώσσα δεν κατανοούσαν και τους φαινόταν παράξενη και χωρίς νόημα.
Σταδιακά, ο όρος επεκτάθηκε, καθώς οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή, κυρίως, με τους ανατολικούς λαούς και θεωρούσαν τους βαρβάρους (τους αλλόγλωσους) κατώτερους, αφού ζούσαν σε καθεστώτα ανελεύθερα και οπισθοδρομικά, σε σχέση με τις δημοκρατικές ελληνικές πόλεις. Η λέξη απέκτησε κακόσημο περιεχόμενο μετά τους περσικούς πολέμους δηλώνοντας ανθρώπους απολίτιστους και άγριους.
Κατά συνέπεια η φράση " πας μη Έλλην βάρβαρος" δεν είναι υπεροπτική ή ρατσιστική. Αναφερόταν είτε σε αυτόν που δε μιλούσε ελληνικά είτε στην υπεροχή των ελεύθερων ελλήνων πολιτών σε σχέση με τους ανθρώπους που δε γνώρισαν πολιτική ελευθερία.
(βλ. και το "ετυμολογικό λεξικο" Μπαμπινιώτη)

Η λέξη της ημέρας

Μελαγχολία

Η λέξη μελαγχολία είναι σύνθετη. Προέρχεται από το επίθετο μέλας (μέλας,μέλαινα,μέλαν στα τρία γένη) και τη λέξη χολή.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως στον οργανισμό ρέουν σωματικοί χυμοί,από την ισορροπία των οποίων εξαρτάται και η διάθεση του ανθρώπου.Ο Ιπποκράτης αναφέρει το αίμα, τη χολή, τη μέλαινα χολή και το φλέγμα. Κατά συνέπεια, η μελαγχολία είναι το απότέλεσμα της επικράτησης της μελαίνης χολής, που οδηγεί στην αθυμία και στη λύπη.
Σύμφωνα με το λέξικό του Γ.Μπαμπινώτη, ετυμολογική συγγένεια με το επίθετο μέλας έχουν και οι λέξεις: μελανός, μελάνι, μολύνω, μώλωπας, μελανίνη, μελάνωμα.

λέξεις από φ-, χ-, ψ-

Φαλκιδεύω (-ση): αποστερώ δικαιώματος
(από το ρωμαϊκό Φαλκίδειο νόμο (lex Falcidia), που θεσπίστηκε από το Ρωμαίο δήμαρχο Falcidius (40 π.Χ) και προέβλεπε πως κάποιος μπορούσε να διαθέσει τα τρία τέταρτα της περιουσίας του όπως επιθυμούσε αλλά το ένα τέταρτο θα έπρεπε να το δώσει στους κληρονόμους του).

Φείδομαι: χρησιμοποιώ κάτι  μετρημένα, συνετά, με οικονομία, τσιγκουνεύομαι

Φενάκη: περούκα, ψέμα, απάτη

Φερέφωνο: αυτός που μεταφέρει απόψεις άλλων, που δεν έχει αυτονομία σκέψης ή έκφρασης, υποχείριο (από το φέρω + φωνή)

Χαλκέντερος: εργατικός, ακαταπόνητος, ακούραστος

Χίμαιρα: ουτοπία, κάτι ανέφικτο
(από το μυθικό τέρας που είχε χαρακτηριστικά κατσίκας (χίμαιρας, στα αρχαία ελληνικά), κεφάλι λεονταριού και ουρά δράκου)

Ψήγμα: ρινίσματα μετάλλου, πολύ μικρή ποσότητα (μτφ)

λέξεις από τ-, υ-

Ταγός:  αρχηγός, αυτός που ανήκει στην ηγεσία (κυρίως στην πνευματική)
(από το ρήμα τάσσω)

Τέλμα: βάλτος, έλος, απουσία εξέλιξης, στασιμότητα (μτφ)

Ταλανίζω: ταλαιπωρώ, βασανίζω

Τραγέλαφος: κατάσταση παράλογη,γελοία (-ικός)
(από το μυθικό ζώο που ήταν συνδυασμός τράγου και ελαφιού.)

Τροχοπέδη: εμπόδιο, φρένο

Τρυφηλότητα: χλιδή και καλοπέραση (τρυφηλής)

Υπεξαίρεση: παράνομη ιδιοποίηση ξένης περιουσίας, κατάχρηση

Υπερθεματίζω: συμφωνώ  απόλυτα με κάτι με την ανάλογη επιχειρηματολογία, τονίζω κάτι ακόμη περισσότερο, υπερβάλλω σε θετικές ή αρνητικές κρίσεις

Υπερφίαλος:  αλαζόνας, υπερόπτης

Υποθάλπω: κρύβω, προστατεύω κάτι, το οποίο είναι ή θεωρείται κακό, συμβάλλοντας στη διατήρηση, την έξαψη (από το ρήμα θάλπω: ζεσταίνω)

λέξεις από π-, ρ- ,σ-

Πακτωλός: πληθώρα, μεγάλη ποσότητα  (πακτωλός χρημάτων, πακτωλός υποσχέσεων)
(από τον Πακτωλό, ποταμό της Τουρκίας, ο οποίος  ήταν γεμάτος με ψήγματα χρυσού. βλ.Πακτωλός )

Πανάκεια: (ενικός) φάρμακο για όλες τις αρρώστιες, λύση για όλα τα προβλήματα (μεταφ.) (βλ.Πανάκεια)

Παρρησία: θάρρος,καθαρότητα, ελευθερία στην έκφραση

Παρίας:  αυτός που θεωρείται υποδεέστερος, κατώτερος κοινωνικά, περιθωριοποιημένος

Πένης (πενία): φτωχός, άπορος

Ραστώνη: ραθυμία, τεμπελιά

Ρηξικέλευθος:   καινοτόμος,  νεωτεριστής,  προοδευτικός ( από το ρήμα ρήγνυμι: ανοίγω και  κέλευθος: δρόμος)

Σκωπτικός: ειρωνικός, καυστικός,  περιπαικτικός, σαρκαστικός,  σατιρικός, χλευαστικός

Σταχυολογώ: επιλέγω από τα καλύτερα, διαλέγω, απανθίζω

Στωικός: αυτός που χαρακτηρίζεται ηρεμία, αταραξία, απάθεια

Συβαριτισμός: ευζωία, φιληδονία, τρυφηλός τρόπος ζωής με υλικές και μόνο απολαύσεις

Συνονθύλευμα:  συσσώρευση ετερόκλητων στοιχείων, ανομοιογενές σύνολο, αμάλγαμα

Σφετερισμός: ιδιοποίηση, οικειοποίηση, απόκτησης ξένων πραγμάτων με αθέμιτο τρόπο

λέξεις από ν- και ο-

Νεποτισμός:  ευνοιοκρατία, οικογενειοκρατία, παραχώρηση πολιτικών προνομίων και αξιωμάτων σε συγγενικά πρόσωπα(από την ιταλική λέξη nepotismο, που προήλθε αντίστοιχα από τη λατινική nepos= εγγονός, απόγονος)

Νείρομαι: επιθυμώ, λαχταρώ

Νευραλγικός: σημαντικός, καίριος (τομέας)

Νωχελικός: αδρανής

Ουραγός: αυτός που απλώς ακολουθεί τους άλλους